Şanghay Beşlisi Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından 1996'da gerçekleştirildiğinde işbirliğinin amacı, silahların kontrolü ve iyi komşuluk ilişkilerinin geliştirilmesi idi. Bu kapsamda, sınır bölgelerindeki sorunların çözümlenmesi, güven artırıcı önlemlerin pekiştirilmesi, ülkeler arasında politika, güvenlik ve ekonomi alanlarında işbirliğinin geliştirilmesi de hedef olarak saptanmıştı.
Haziran 2001'de Özbekistan'ın da katılımı ile ŞİÖ'nün (Şanghay İşbirliği Örgütü) kurulduğu ilan edildi. Örgüt, 30 milyon kilometrekarelik bir alanı kapsıyor ve üye ülkelerin toplam nüfusu 1 milyar 455 milyon. ŞİÖ kuruluş bildirgesinde örgütün amacının karşılıklı güveni ve iyi komşuluk ilişkilerini; bölgesel barış, güvenlik, istikrar amacı ile yeni bir ekonomik ve politik düzen için üye ülkeler arasındaki işbirliğini geliştirmek olduğu ifade edilmişti. Kurulduğunda, ŞİÖ 'nün öncelikli amacının terörle mücadele olduğu da deklare edilmişti.
2005 yılı ŞİÖ için bir dönüm yılı oldu ve örgüt ciddi inisiyatifler uygulamaya başladı. Astana'da yapılan liderler zirvesinde ŞİÖ, ABD'yi ima ederek Batılı güçlerin Orta Asya'dan çekilmesini istedi. Bu zirvede Moğolistan'dan sonra İran, Pakistan ve Hindistan da örgüte gözlemci statüsü ile katıldılar. Böylece, enerji zengini Rusya, İran, Kazakistan, Özbekistan ile önemli enerji tüketicisi ülkeler Çin ve Hindistan aynı örgüt içinde bir araya geliyordu. Aynı yıl Özbekistan, ABD'den ülkedeki hava üssünü boşaltmasını talep etti ve Rusya ile Çin birlikte büyük çaplı bir askeri tatbikat gerçekleştirdi. Barışı koruma ve terörle mücadele amacı ile gerçekleştirilmiş olduğu ifade edilse bile bu tatbikat ile Batı'ya ve özellikle de ABD'ye ŞİÖ'nün ve bu örgüt içinde Çin-Rusya işbirliğinin Avrasya'daki dengeleri etkileme kapasitesinin olduğuna ilişkin ciddi mesajlar verdi.

'Barış Görevi 2007'
Bu yazı kaleme alındığında, (9-16 Ağustos arasında) ŞİÖ, Çin ve Rusya'da, 'Barış Görevi 2007' adı altında örgüt üyelerinin de ilk defa tam katılımı ile büyük çaplı müşterek bir askeri tatbikat icra ediyordu. Tatbikatın bir bölümü, militanlar tarafından ele geçirilen bir şehrin ŞİÖ güçleri tarafında geri alınmasına dayandırıldı ve tatbikat senaryosunun, 2005 yılında Özbekistan'ın Andican eyaletinde meydana gelen olayları esas aldığı iddia edildi. Tatbikata, çoğu Batılı olmayan 80 askeri ataşe ve 400 gazeteci davet edildi. Tatbikat, tüm üye ülkelerin ve özellikle de Çin ve Rus askeri güçlerinin birlikte hareket etmesi ile anlam ve önem kazanırken, özellikle de Orta Asya'da ŞİÖ'nün giderek artan nüfuzunun gösterisi olarak yorumlandı.
Tatbikat devam ederken örgüt üyesi ve gözlemci ülkelerin liderleri, 14 Ağustos tarihinde liderler zirvesinde Kırgızistan başkenti Bişkek'te bir araya gelecekler. Bişkek zirvesinde, üye ve gözlemci ülkeler arsında enerji alanında da işbirliğinin derinleştirilmesini amaçlayan tedbirler de tartışılacak. Enerji alanında geliştirilecek işbirliği ile ŞİÖ'nün bir ''enerji kulübü''ne dönüştürülmesinden söz ediliyor.
Zirvede, Batı ile ilişkileri giderek gerileyen ve zaman geçtikçe Doğu'ya yönelen Rusya'nın, Çin'in nüfuzu altındaki ŞİÖ ile Çin hariç tüm ŞİÖ üyelerinin içinde olduğu ve Rusya'nın liderliğini yaptığı OGİÖ'nün (Ortak Güvenlik İşbirliği Örgütü) birlikte hareketinin sağlanması için gayret göstermesi bekleniyor.
Geleneksel karakterine uygun olarak, ŞİÖ'nin bir askeri bir ittifak olmadığını, ABD'yi dengelemek gibi bir amaçlarının bulunmadığını ve icra edilmekte olan tatbikatın herhangi bir ülkeyi hedef almadığını iddia etse bile Çin, liderliğini yaptığı ŞİÖ'nü öne çıkararak Orta Asya'da Rusya ile birlikte hareket etmeyi tercih ediyor.


Birlikte hareket etme
Şüphesiz, hem Çin'in hem de Rusya'nın asıl amaçları, müşterek çıkarlar için birlikte hareket etme yeteneklerini geliştirerek ŞİÖ içinde, ABD liderliğindeki NATO'yu politik ve askeri yeteneklerle Orta Asya'da dengelemek, ABD'nin bölgedeki nüfuzunu azaltmak. Özetle ŞİÖ, Avrasya'nın iki önemli gücü Çin'in ve Rusya'nın askeri alanda da birlikte hareket imkânlarını geliştiren ve giderek güçlenen, bir yapıya dönüşüyor. ŞİÖ, Orta Asya'daki jeopolitik dengeleri etkileyen ve ABD liderliğinde enerji kaynaklarındaki ve yollarındaki etkinliğini artırma çabasındaki yayılmacı yeni NATO'yu karşılayan güç olarak yükselirken, küresel jeopolitiğin bu önemli bölgesinde, ABD'nin bölgesel çıkarlarını zaman içinde daha da zora sokacak gibi görünüyor.
Batı'nın dayatmalarına, Irak'ın Kuzeyi'ne ve iç meselelerine kilitlenen Türkiye ise zamanında gerekli jeopolitik vizyonu geliştiremediği ve gereken hamleleri yapamadığı için Orta Asya'da, Türk devletlerinin coğrafyasındaki mücadelenin dışında kalıyor ve gelişmeleri sadece uzaktan seyrediyor.

Nejat Eslen: Emekli Tuğgeneral

radikal